BASOILARRA & ARGIOILARRA

Argioilarra, basoilarra, kukurosta eta marti(n)- edo martxoilar dira gure txori gandurdunak dituen izen nagusiak. Basoilarra izen argia da, Bizkaian erabiltzen duguna da, baita Basauri eta inguruetan ere. Batzuetan Tetrao urogallus izendatzeko ere balio du izen honek, Imanolen Iratiko argioilarra kantan bezala.

Argioilar izena, haatik, argia ez baina guztiz da ilun eta misteriotsua. Arbi- eta erbi- moduan ere ikusi dugu inoiz, arraroa ez diren diren bariazioak jasota. Ez digute aldaki txiki hauek ere argi gehiagorik ematen.

Beste hizkuntzetan izen onomatopeikoak ditu maizenik, pu-pu-put oso kantu bereizgarria baitu argioilarrak. Izen horiek sarritan ‘ustel’ esanahiko elementuren batek aldaraziak edo kutsatuak dira, katalaneraz eta alemanieraz gertatu bezala. Izan ere, horrexen fama du argioilarrak: hats txarreko txoriarena, defentsa moduan ixurki hats ustelekoa botatzen baitu, bere habia zikin-zikin eduki uste izateaz gainera.

Tereo Traziako heroeak bere koinata Philomela bortxatu, mihingaina moztu eta giltzapean ezkutatu zuen. Procnek, Philomelaren ahizpa eta Tereoren andrea zenak, dena jakin zuen azkenik eta bere semea Itis hil zuen ahizparen laguntzaz berau mendekatzeko. Jainkoek argioilar bihurtu zuten Tereo, gerrarako gandurra eta borrokatzeko moko luze batez horniturik; eta ahizpa biak enara eta urretxindor hurrenez hurrez.

Gandur hori da txori honen beste ezaugarri nagusienetako bat, euskaraz kukurosta izena eman diona, espainolez cucullo edota cucuyo, eta frantsesez huppe… baina berriro ere argioilarra izena argitzen ez diguna.

Argioilarraren argia argia baino ez baldin balitz, zer argi ote litzateke, bada, hegazti honek lekarkigukeena? Orotariko Euskal Hiztegian Argi sarreraren barruan sailkatzen da argi-oilarra. Horrek Orixeren Euskaldunak poemarioko Iruleak kantako argi-oilar forma azaltzeko balioko luke, hiztegiak huts egin gabe jaso bezala. Nekez azaldu daiteke, ordea, zergatik apelatibo hori txori honi eman behar zitzaion eta ez tradizioz egunsentiko hegaztia den oilarrarari berari.

Euskal folklorean ez dugu ezer aurkitu, behinola argioilarrak eduki zezakeen garrantzia eta presentzia honezkero galdua baitu gure artean. Guretik kanpo, alabaina, mitoz eta sinestez beteriko txoria dugu, modu batera edo bestera argiarekin lotu dezakeguna.

Urrutiko mitologia horietan oinarriturik, argi hau azaltzeko zenbait hipotesi luza genezake. Transparentziaren argia izan liteke, bere gandurra orrazteko darabilen argizko orraziarena, Salomon erregeak eman ziona, tximistetan inork baino lehenago hauteman dezakeena edo buru gainean eguzkitik ekarri zuena. Ekialde hurbiletik datozkigu sineste hauek gehienak, gogora bedi argioilarra hegazti garrantzitsua Koranen eta pertsonaia nagusia Aristofanesen Hegaztiak komedian. Israeldarren artean ere badu argioilarrak berebiziko garrantzia, 2008az geroztik, euren estatuaren 60. urtemuga ospatzeko hegazti nazionala da, hauteskunde prozesu luze baten ondorioz. Bigarren bueltarako aurkezten ziren 10 hegaztien artean botoen %35 jaso zuen argioilarrak.

http://www.tsgcs.co.uk/elsom/SP06-H01-05-06.JPG

Guztiarekin ere, urrunegiko argiak dira hauek guztiak, ezinbestela atzera etxera bidean jarri behar gaituztenak. Internetetik korritzen duen eta jatorria ezagutzen ez dugun testutxu batean irakurri dugun berri batek diosku “Alpeen iparrean, Erdi Aroan argioilarra errotua zela, artaldeekin batera”. *Ardi-oilarra izan liteke, bada, gure basoilarra? Hau ere, beste datu lagungarririk ezean, urruneko eta indar gutxiko hipotesia begitantzen zaigu.

Martinoilar izena hartu zuen Bonapartek Atharratzen eta martioilar Behe Nafarroan eta Jundane martine-oilar Zuberoan Desfayesek, Labayruk eta Aldazek jaso marcho-oilar formari gainerakoak. Nafarroan, Gares eta Oltzan gallito edo gallita de San Martín bildu zuen Bonapartek, Elkano eta Goñin basollo eta basollar jaso zituen bitartean. Kasu honetan ere, nekez atera liteke argi- marti elementutik.

Etxean, Galdakaon, Padrolatik Santamarinarantza, badago bertakoek Arbisili deitzen dioten landa bat, herri basoa izandakoa. Arbizelai zela pentsatu izan dugu denbora luzez, harik eta 1799ko dokumentu batean Arginzelai ikusi dugun arte. Toponimoaren etimologia 1852ko beste dokumentu batek berretzen digu, bertan herriko harrobia zegoela gaztigatzen baitigu. Harginaren zelaia da Galdakaoko Arbisili, zalantzarik gabe. *Hargin oilarra izan liteke, bide edo gisa bertsutik, gure argioilarra?

Baiezkoa pentsatzeko arrazoiak bat baino gehiago dira. Batetik, moko luzea du, askotan kokarren bila ari dela lurraren kontra astintzen duena. Harginek erabiltzen duten pikotx bati esaten zioten upupa erromatarrek eta abubilla espainolek, argioilarraren mokoarekin daukan antzarengatik. “quasi patriciis pueris aut monerulae, aut anites aut coturnices dantur, quicum lusitent, itidem mi haec advenienti upupa” dio Captivi komediako Tindarok esklabo kautiboak kexuz, beste umeei jolasteko jarritako belatxinga, ahate eta pospolinen ordez berari lan egiteko “upupa” eman diotelako. Hitzaren zentzu bikoitzarekin jolasten du Plautok, komedietan ohi zen bezala.

Argioilarrak astinketa biziz mugitzen duen moko pikotx hori sinbolo falikoa ere bada, horrela da Valentziarren palput-a, esaterako, wikipedian irakur dezakegunez. Moko hori, mihingainaz eta hegorik luzeenaz eskuin izterrean loturik berealdiko indar sexuala ematen omen zion gizonari, Al-Durayhim-ek Mila formulen kodizean idatzi zuenaren arabera.

Bestaldetik, argioilarrak leku bitxietan egiten du habia, urtero leku ezberdin batean egin gainera. Zaldi baten kaskezurrean, usteltzen ari zen pertsona baten bularrean, hilobien inguruetan, zuhaitz eta hormazuloetan, baita sarritan harri piloetan ere. Extremaduran cuco de majano izen interesgarria ematen diote argioilarrari, Sociedad Albacetense de Ornitologíako Domingo Blasco Siderak idatzi duenez. Cuco sineskera zahar baten erruz kukuarekin nahasten delako batetik, eta majano ‘harri piloa, armora’ esanahia duelako hitz honek. Hemendik ere etor lekioke harginaren kalifikazioa, mokoa harginaren pikotxa­rekin identifikatzea erraztu bide zezakeena.

Argioilarra harginez jantzi zaigun honetan, ezin gomutara ekarri gabe utzi israeldarren legenda bat. Salomon erregeak Tenplu Santua eraiki nahi zuen baina debekatua zioten harri bloke handiak ebakitzeko altzairuzko tresnarik erabiltzea. Salomonek Ashmedai (Asmodeus) demonioa aurkitu zuelarik, honek esan zion shamir harrak bestek ezin zezakeela harria ebaki eta argioilarrak bestek ezin zezakeela shamir harra eraman. Salomonek argioilarraren kargu utzi zuen shamir harra eta horrela altxatu zen Tenplua. Shamir harra ebakitzeko lanabesen diamantezko erpina izango litzateke inondik inora. Horiek horrela, mendi-zizelkaria edo mendiaren arotza, jatorriz nagar tura Onkeloseko Targumean. Arameo hizkuntzara aldaturiko Israeldarren Tora biblia hebreoa da Targum, eta Onkelosekoa da itzulpen horietatik nagusiena edo ofiziala. Aurrekoaren elezaharraren beste bertsio batek kontatzen du argioilarrak berak ebakitzen duela harria mokoaz eta mokoa hausten bazaio gandurraz baliatzen dela zeregin horretan jarraitzeko.

Kontuak kontu, judutarren harginik famatuena zen gure txoria, euskarazko izenean bere titulua harro erakusten duena.

ENARA & ELAIA

Udaberriko bisitari honek, Donostialdeko bragaro eta Lapurdiko zagaro forma misteriotsuak alde batera utzita, izen nagusi bi ditu euskaraz: enara eta elae. Mitxelena forma izen komunaren eta bizkaierazkoaren arteko antzekotasunaz ohartu zen eta *eNala, *eLana etimologia bikoitza proposatu zuen bata eta bestea azaltzeko. Horrela paralelismoa perfektoa zen, metatesi bitxi baina euskaraz ez ezinezko batek azal zezakeen gainerakoa.

Maiuskulaz adierazitako -N- eta -L- kontsonanteak bortitzak (fortis) bide ziren, hau da, -n- eta -l- leunak (lenis) direlakoak ez bezala, bokalartean euskara modernoan -ø- eta -r- hurrenez hurren bihurtzen ez direnak. Enara eta elae jatorri beretik eratorriak izateko postulatu beharreko metatesian, bada, kontsonante sudurkaria eta albokariak ezezik, ezaugarri artikulatorio bat ere lekua trukatzekoa da. Hau da, ez dugu *eNala - *elaNa (edo *eLana - *enaLa) parea, artikulazioa bortitzak bigarren silabako berezko egonguneari eutsiko bailioke. Kontu tekniko eta zail xamarra da hau, baina garrantzi handikoa, berebiziko erronka.

Mitxelenak ez zuen, hala ere, Eibar inguruko ernara forma ezagutu edo modernotzat hartuta berariaz baztertu zuen. Ez dago dudarik zuzen jokatu zuela maisu gipuzkoarrak, ernara hori oso forma lokala baitirudi, lehenengo begi ukaldi batez behintzat. Izan ere, forma modernoak zaharretatik bereiztea da linguistika historikoan diharduenaren lehendabiziko ataza, hautsa lastotik bereiztea, alegia. Kontua da, eta ez nolanahikoa, gure eskualdean eta Aramaioraino behintzat, elae ez dela elae erlae baizik. Datu honek bertan behera uzten du ernara aldakiaren lokalismoa eta area zabal xamar bat definitzen du erna-, erla- formetarako, hasierako ustezko lokalismoa balizko arkaismoa bihur dezakeena.

Dardarkari intrusoa kontsonante bortitzaren ondoriozkotzat hartzeko tentazioa izan genezake, baina irtenbide hori, nik dakidala, ezezaguna da eta azken finean obscurum per obscuribus azaldu nahi izatea. Beste tentabide bat erne edo holako beste hitzen baten kutsadura postulatzea izan liteke, baina oso ahula izateaz gainera, horekin batera erle bat edo postulatuko beharko litzateke gure eskualdeko formarako, are bideragaitzagoa suertatzen delarik aukera hori.

Zein da, bada, forma “erronkari” horren esplikazioa edo jatorria. Forma bera baino are erronkariagoa eta probokatzaileagoa izan daitekeen hipotesi bat luzatzen ausartuko gara. Ingelesez swallow da gure enara, eta svala hizkuntza eskandinaboetan. Svala-tik (are gehiago esbala entzuten badugu) *ernala-ra ez dago bide oso luzea, malkartsua dela onartu behar dugun arren. *Ernala honen jatorrian *esnala egon liteke, arnasa hitzarenean asnasa (< hats-nasa) dagoen bezala. Kontua da arnasa hitzean, eta ez *ernala hipotetikoan, disibilazioaren eragile garbia dagoela, hau da hitz berean bi ziztukari batera saihesteko joera. Ez dugu uste, hala ere, hau eragozpen gaindiezina denik. Izan ere, badira s /n alternantzia hori erakusten duten bestelako adibideak. Erne eta esne hitzak, adibidez, erro berekoak direla ematen du, esna egon / erne egon bikotean erraz antzeman daitekeen bezala.

Zailtasun hori gaindituta, *esnala eta *esbala edo *eswala (< svala) lotzeak ez dirudi hain probokatzailea, oraindik orain zer esplikatua badago ere, baina baita euskarazko -sn- eta indouropeoko -sw- talde egongaitzetan zer arakatua ere.

URRETXINDORRA

Txori kantari melankoniatsu honentzako Europako hizkuntza ia guztietako izena bat bera da, bidean eta historian barrena gertatu zaizkien “istriputxoak” eta moldaketak alde batera utzita. Esan nahi baita, gure urretxindorra, espainolezko ruiseñor, frantsesezko rossignol, ingelesezko nightingale edota latinezko luscinia izenak, denak ere, ama batenak direla, nahiz eta aita birenak izan, edo izterlehengusuak, akaso. Kasu guztietan “gau-kantaria” dugu itxura oso ezberdineko izenen azpian dagoena, baita euskarazko urretxindorra forman ere, itxua batean ez gau ez kantari hitzen arrastorik ez antzeman.

Ama edo amandre bereko bi familiako seme-alabak ditugu. Seme-alabak diogu, hasiera batean behintzat bietako bat Luscinia alaba latinoa sustantibo femeninoa zelako. Hizkuntza askotan transgeneratu den arren, errumanierazko privighetoare ‘zaindaria’ hitzak genero femeninoari eutsi dio. Familia bat indogermanikoa da ingelesa, alemana eta hizkuntza eskandinaboak barne hartzen dituena; bestea -goian aurreratu bezala- latinoa, hizkuntza erromanikoak biltzen dituena. Ingelesezko nightingale hitzean sortu den ikamika bakarra tarteko -in- elementuari buruzkoa da, in-gale ote da (kantu-an) alegia? Edo night-in (gau-ean)? Nolanahi ere, forma zaharrak ez zeukan -n- hori, nightegale baitzen, nighte- hori “gaueko” interpretatu behar delarik. Detaile hori gorabehera, night=gau eta gale=kantu elementuak garbiak dira. Bestelako zertzelada eta ñabarduretako Rydwlf Baúrgstrull-en lan interesgarria dugu eskura. Zehaztasun gehiagorik aipatuko ez dugunez gero, har ditzagun aipatu lanetik beste hizkuntza germanikoetako adibideak: alemaneraz Nachtigall, nederlanderaz nachtegaal, norvegieraz sørnattergal edota suedieraz Sydnäktergal.

Aurkeztu dezagun orain, bada, familia latinoa. Luscinia dugu erromatarrek txori honi ematen zioten izena, izendapen zientifikoan, ohikoa denez, gordetzen dena: Luscinia megarhyncos, lehengo Philomela luscinia mitikoagoaren ordezkagarri. Gogora dezagun, laburkiro bada ere, Philomela, Progne bere aizta eta bera bortxatu zuen Tereo bere koinatua, urretxindor, enara eta argioilar bihurtu zituztela jainkoek beraien arteko mendekuei amaiera ematearren.

Izenaren bigarren partea cinia da, cano ‘kantatu’ hitzarekin lotua. Gogora dezagun Juan María de Pertikaren Avés Cánoras del País Vasco liburu interesgarriaren tituluko cánora hitza. Latinezko cano hau galan indogermanikoaren familiartekoa da, jakina, nightingale eta luscinia senide egiten dituena. Zalantzak, ordea, bestetik datozkigu. Zer ote da hasierako lus- hori? Hipotesi ezberdinak haizeratu dira, clus ‘famatu’ (Ch. T. Lewis & Ch. Short, 1876), luges ‘atsekabe’ (Ernest W. Martin, 1914), luxus ‘dislokatua’ (P. Shorey, 1902) edota lux ‘argia’ (Johann Ch. Adelung, 1811) identifikatu nahi izan dira elementu “ilunaren” atzean. Indar handien bildu duen azken hipotesia, lux hitzarekin lotzen duena alegia, aldi berean ahulena ere bada. Izan ere, kontrakoa espero genuke, argia ez baina iluna. Lux hori egunsentikoarekin edo ilunabarrekoarekin identifikatu nahi izateak ezer gutxi konpontzen du eta bai dena alferrik nahasten. Gure aez den esparrua bada ere, intrusoarena egiten ausartu gara beste behin ere. Ez ote da noctis elementua lus lausotuaren atzean dagoena? Horrela balitz nightegale – *noctiscinia – gau-kantaria ekuazioa bete-betea litzateke, bestela ezin litekeen bezala. Burutazio bat frogatze aldera egin beharreko lehendabiziko urratsa aldez aurretik postulatua den bilatzea da. Bilatu eta aurkitu ere; susmo zuzena zen, horratik. “Lat. Luscinia for *nuscinia, i. e. *noctis-cinia “nightingale”” idatzi zuen Hermann Collitz-ek, August F. Pott aipatzen duela, (Oriental Studies, 1894) lan interesgarri bateko bazter-ohartxo batean beste etimologia bateko n > l fonetismo bera ilustratzearren. Gogora ditzagun, bidenabar, gure narru-larru, neurri-leurri, ilar-inar, nasai-lasai, e.a. Lehenago, 1875ean, lantxo bikain batean T. Hewitt Key-k (The Journal of Philogy, vol. VI, 1876), Aelius-en nusciciosum eta Ulpian-en Luscitionem forma banatan inspiraturik, *nuc-is-cin-ia postulatua zuen, deblauki ondorioztatzen zuelarik: “which corresponds in the three parts with night-in-gale”.

Forma latinoaren eta germanikoaren arteko ahaidetasuna ezarrita, zer egin behar dugu orain euskarazko gure urretxindorrarekin. Oraingo bidea errazagoa da, nahiz eta ez den guztiz ibilia. Abiapuntua, aurrera dezagun, ez da luscinia, honen txikigarri bat baizik: lusciniolus. Hortik dator, bistan denez, lehen kontsonantea galduta usignolo italiarra. Beste bide batetik losseignol frantses zaharra, eta l- > r- emanda: rossignol frantsesa, rosinhol okzitanoa, rossinyol katalana, rouxinol portugesa, e.a. Hona iritsita, inguruko beste hitz inbidiagarrien presentzia ezin luzaroago ezkutatu. Okzitanieraz eta katalanez roge, roig hitzaren “kutsadura” susmatu daiteke, eta espainolezkoa ruiseñor hitzean kutsadura bikoitza Ruy pertsona izenarena batetik eta señor hitzarena bestetik. Nondik ote dugu, baina, euskarazko urretxindorra? Zuzen eta artez rosiñol frantses-okzitano-katalanetik, horixe adierazten baitute grafia ezberdinek. Iparraldean erresiñol, erresiñul eta latinaren jatorrizko txikigarria eutsi nahirik edo, erretxinoleta. Iparraldetik Hegoaldera igarotzean, berriz, espaiñolean bezala, kutsadura kutsaduraren gainean. Lehenengo elementurako urre hitza gurutzatu zen bidean, goian seinalatu roge, roig horien antzera, txoriaren kolore arre gorriztarengatik urrean.

Urretxiñola dugu, gainera, Euskal Herriko inoizkorik urretxindorrik famatuena: Kepa Enbeita bertsolari bizkaitarra. Izen horri harroegi zeritzola eta, Argentinara joana zen bere anaia Imanol “Garbinairi” ematen zion, berarentzat Txindor apalagoa gordetzen zuen bitartean. Haren ezizen askoren artean Txindor-kumia eta Txindor gaixua ikus ditzakegu. Azkenik, zergatik ez dakigula, Urretxindor ezizena egokitu zitzaion, berak bere bertsoetan, baita bere seme balentinek ere, beti urretxiñola erabili bazuen ere. Aita Donostiak laster argia ikusiko duten bere etnografia koadernoetan urretxiñola aipatzen den 1938ko hiru bertso jasotzen ditu Txindor-kumia, Baigorri eta Minkor ezizenez sinatuak, erratzeko arrisku handirik gabe Kepa Enbeitari lepora geniezazkiokeenak. Honen bertso bat ekarri dugu hona, 1915. urtean Euzkadi aldizkarian argitaratua eta handik urte askotara Xalbador Enbeitak kantatua:

Ene anai Urretxiñola

Ni enok zozo, ez birrigarro,

Eztakit, ba, abesten oik baizen arro.

Eztirudit, ba, kuku ez miku,

Txindor bat baiño anka ta piku.

I az, ba, txori,

Urretxiñol ain ospetsu ori!

Eta ni, barriz, nok txantxangorri.

Urretxindorraren semeak, Balendin Enbeitak, bestaldetik, Uztapideri eskainiko zion aitaren titulua, Uztapide txapeldun 1964ko bertsoan:

Nik Uztapide ezautu neban

bertso kantari beñola,

bertsolari lez onena zala

erri guztiak diñola.

Aundia dogu, baña apala,

ez da arrotuko iñola.

Uztapide da Euskal-erriko

txapeldun urretxiñola.

Urretxindorra bertsolariaz berri zehatzagoak nahi izanez gero Santi Onaindiak apailatu zuen bilduman (Gure Urretxindorra, Ekin, Buenos Aires, 1971) aurki daitezke, eta bereziki Asier Barandikaren tesi doktorala (Kepa Enbeita eta Balendin Enbeita: Bi bertsolari-belaunaldi ahozkotasunaren harian).

Txinolatik txindorrera, Txinatik Txindokira baino bide askoz ere bide laburragoa dago, zinez. Bien bitartean ez dugu espainolezko señor (gero siñor bihurtuta) baztertu behar, gogora bedi bestela Aranzadik Azpeitian bilduriko erruisiñor aldaki salataria. Siñor > txiñor > txindor aldaketak ez du azalpen handirik behar, are gutxiago txindor beste txori baten izena dela jakinik, Bizkaiko mendebaldean besteetan txantxangorria eta beste. M. Desfayesek txinbogorri bat ematen du Behe Nafarroarako, txindor hitzaren etimologia polita izan litekeena, baina biltzaile suizarra ez da oso fidagarria sarriegitan.