BADATOZ ATZERA ERE ERLAIAK

Hasi dira agertzen aurten ere erlaiak eta erlai baltzak. Momentu ona hegazti etxetiar hauen izenaren jatorriaz aspalditxoan idatzitakoa gaurkotzeko. Aurreko sarreran akats potolo bi bazeuden eta horixe baino ez dugu ikutu oraingoan.

2010eko azaroan Eusko-Ikaskuntzak antolaturiko III Jornadas de Lingüística Vasco-Románica burutu ziren Bilbaon. Bertan azaldu nuen, korrika eta hala moduz, blog honetan aurreratu nuen hipotesi etimologikoa, modu landuxeagoan, "El vuelo de la cigüeña: un viaje vasco-germánico a través del latín" izeneko komunikazio batean. Azkenik, ez nuen komunikazioaren testua argitaratzeko eman eta ez da, beraz, kaleraturiko aktetan agertzen. Enara-elaearen izenarena zeharka eta presaka aipatu nuen, baina germanieratiko mailegutzaren testuinguruaz kontu argigarriak mahairatu nahi izan nituen, horixe baita egun holako etimologia bat planteatzeko lehendabiziko oztopoa. Elaearen izenaz nioena gutxi gorabehera hauxe zen: svala eskandinabotik eta euskarazko ernara formaren arteko bidea ez dela ez luzeegia ez malkartsuegia ere. Laburki, honakoxea postula liteke:

swala > *sbala > *smala > *esnala > ernara > enara

Germanikoz daukaguna glide bat da, edo bi hobeto esanda; nahiz eta euskarazkotik hurbilena dirudiena, svala forma grafikoan ageri zaigun. Ingelesez swallow, alemanez schwalbe, eta abar ditugu.

Euskarak, jakina, arrotza baitu -sw- multzoa bere sistemara egokitu beharra dauka. Soluzioetariko bat wau soinua kontsonantizatzea dugu, *gauon> gabon edo, hobeto, *erawan > eraman kasuan bezala. Beste aukera bat, bizkaieran eman dena *erawan > *eraoan > eroan, dugu, artikulazioa indartu beharrean ahulduta. Zenbait dialekto eskandinabotan, paraleloki, svala, svalu > sala, salu soluzioak ere baditugu. Akaso azkenengotik azal liteke Donostialdeko zagaru misteriotsua. Soinu ezpainkariaren kontsonantizazioa, (w > b, m alegia) euskararen barruan eman zitekeen, baina baita germanikoan bertan ere. Izan ere, schwalbe dugu alemaniera modernoan, eta ez dira falta eboluzioa aurrerago eraman duten formak ere: schmierbel, schmirwel  (Luxemburgo), schwalm(e) (Silesia, Behe-Silesia).

*-sma- > *-sna- aldaketa ere, edo alternantzia behintzat, ez da paralelorik gabekoa. Hortxe dugu, esaterako, susma / usna. Ez dugu pentsatu behar primarioa denik baina Irunen emara 'enara' entzun omen zitekeen.

Azken pausua errotazismoa dugu, blogeko aurreko sarreran idazten genuen bezala, asnasa > arnasa hitzarena kasu. Aldaketa ondo testatua da euskaraz, baina badirudi disimilazioa dela eragile funtsezkoa, bi ziztukariren presentzia, alegia. Badira, alabaina, disimilaziorik gabeko kasuak ere, eta ez genuke beste hitzen baten kutsadura baztertu beharko. Izan ere, ermitario 'apus apus' eta halako formak ez dira falta, enararentzat edo honekin lotzen den eta izena partzuer izaten duen sorbeltz edo enara beltzarentzat ere. Ez dugu ahaztu behar txori izenetan herri-etimologia, kutsadura, gurutzamenduak eta imajina daitezkeen elkarrenganako eragin guztiak oso ohikoak direla. Aipatu ermitario horrek, esaterako, bentzejo > bentzario> ... > ermitario bidea egin du azkenik, eliza-ermitetako torreetan egoten direlako. Hegan dakitenez gero, badirudi fonetikaren gainetik dabilzkigula batzuetan txoriak.

Enarekin batera aurten, beren izenerako beste etimologia bat ere etorri zaigu, Ander Egurtzegi eta Borja Ariztimuñoren hegalpekoa. Biak, Koldo Mitxelena Katedraren III. Biltzarrean bertatik bertara ezagutzeko aukera izan nuen 2012ko urrian Gasteizen, nahi baino azkarrago, ordea. Blogekoa nirea ote zen galdetu zidaten orduan eta nik ezetz, aipatu Jornadas Vasco-Románicas-etan aurkeztua nuela eta baten batek ideia hartu eta bere blogean jarriko zuela esan nien, momentu batez ia bi urtez ikutu gabe izan nuen blog hau ahaztuta. Enaren ezaugarri bat, zikoinekin konpartitzen dutena, urtero-urtero bidaia luze baten ondoren habia aurreko urtean non jarria zuten gogoratzeko ahalmena da. Nik, egunen batean, bidaia luzerik egin gabe ere, ez dut etxera bueltako bidea topatuko!!

Etimologia interesgarria planteatzen dute Anderrek eta Borjak (Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", XLV-1, 2011. Zorionak eta eskerrak bide batez, Anderrek aldizkari berean argitaratu duen metatesiari buruzko lan paregabearengatik), abiapuntua nirearen bertsua duena. Izan ere, bata eta besteok konturatuak ginen Mitxelenak planteatzen zuen metatesi bat bitxiegia zela eta azalpide errazagoa behar eta eduki bazuela. Berak señalea > selañia bezalakoak aipatzen ditu, *eNala > *eLana bilakaeraren frogagarri. Ez zaizkigu holakoak arrotz egiten, artxiboetan llena, lleña < leña eta holakoak sarri ikusita baikaude. Ez dakit grafia horien atzean zer ote dagoen (euskaldunek kontsonante konbinazio horiek ahoskatzeko zailtasuna edo eskribauen bestelako dudak), baina Mitxelenak planteiatua dakarkigute gogora.

Abiapuntuan bat gatoz, bai, baina haiek latinezko hirundo formaren *hirundella txikigarri batetik azaldu nahi dute euskarazko formak azalduko lituzkeen *irnela bat, gure *ernala-ren parekoa. Planteamendu polita da eta ateratzen dituzten ondorio metodologiko batzuk zuzenak eta interesgarriak.

Enarek aukera dezatela bidea; gu, bien bitartean, nor bere bidetik, geurea fintzen saiatu beharko gara, bidean bat egin dezakegu. Ockhamen labanaren ahoari utziko bagenio kontua ebazten esango nuke sinpleagoa dela urrutiko maileguarena, eta konplexuagoa hurbilekoa. Batak ondo argudiatu beharko du urrutiko bidaiarena eta konplexutasun fonetikoarena besteek.

Hauxe laburki eta gehientsuenok ulertzeko moduko kaleko hizkeran ia, ohantzetik aurreratu nahi izan dudana. Orain, lanean jartzea tokatzen zaigu.

Ander Ros

BASOILARRA & ARGIOILARRA

Argioilarra, basoilarra, kukurosta eta marti(n)- edo martxoilar dira gure txori gandurdunak dituen izen nagusiak. Basoilarra izen argia da, Bizkaian erabiltzen duguna da, baita Basauri eta inguruetan ere. Batzuetan Tetrao urogallus izendatzeko ere balio du izen honek, Imanolen Iratiko argioilarra kantan bezala.

Argioilar izena, haatik, argia ez baina guztiz da ilun eta misteriotsua. Arbi- eta erbi- moduan ere ikusi dugu inoiz, arraroa ez diren diren bariazioak jasota. Ez digute aldaki txiki hauek ere argi gehiagorik ematen.

Beste hizkuntzetan izen onomatopeikoak ditu maizenik, pu-pu-put oso kantu bereizgarria baitu argioilarrak. Izen horiek sarritan ‘ustel’ esanahiko elementuren batek aldaraziak edo kutsatuak dira, katalaneraz eta alemanieraz gertatu bezala. Izan ere, horrexen fama du argioilarrak: hats txarreko txoriarena, defentsa moduan ixurki hats ustelekoa botatzen baitu, bere habia zikin-zikin eduki uste izateaz gainera.

Tereo Traziako heroeak bere koinata Philomela bortxatu, mihingaina moztu eta giltzapean ezkutatu zuen. Procnek, Philomelaren ahizpa eta Tereoren andrea zenak, dena jakin zuen azkenik eta bere semea Itis hil zuen ahizparen laguntzaz berau mendekatzeko. Jainkoek argioilar bihurtu zuten Tereo, gerrarako gandurra eta borrokatzeko moko luze batez horniturik; eta ahizpa biak enara eta urretxindor hurrenez hurrez.

Gandur hori da txori honen beste ezaugarri nagusienetako bat, euskaraz kukurosta izena eman diona, espainolez cucullo edota cucuyo, eta frantsesez huppe… baina berriro ere argioilarra izena argitzen ez diguna.

Argioilarraren argia argia baino ez baldin balitz, zer argi ote litzateke, bada, hegazti honek lekarkigukeena? Orotariko Euskal Hiztegian Argi sarreraren barruan sailkatzen da argi-oilarra. Horrek Orixeren Euskaldunak poemarioko Iruleak kantako argi-oilar forma azaltzeko balioko luke, hiztegiak huts egin gabe jaso bezala. Nekez azaldu daiteke, ordea, zergatik apelatibo hori txori honi eman behar zitzaion eta ez tradizioz egunsentiko hegaztia den oilarrarari berari.

Euskal folklorean ez dugu ezer aurkitu, behinola argioilarrak eduki zezakeen garrantzia eta presentzia honezkero galdua baitu gure artean. Guretik kanpo, alabaina, mitoz eta sinestez beteriko txoria dugu, modu batera edo bestera argiarekin lotu dezakeguna.

Urrutiko mitologia horietan oinarriturik, argi hau azaltzeko zenbait hipotesi luza genezake. Transparentziaren argia izan liteke, bere gandurra orrazteko darabilen argizko orraziarena, Salomon erregeak eman ziona, tximistetan inork baino lehenago hauteman dezakeena edo buru gainean eguzkitik ekarri zuena. Ekialde hurbiletik datozkigu sineste hauek gehienak, gogora bedi argioilarra hegazti garrantzitsua Koranen eta pertsonaia nagusia Aristofanesen Hegaztiak komedian. Israeldarren artean ere badu argioilarrak berebiziko garrantzia, 2008az geroztik, euren estatuaren 60. urtemuga ospatzeko hegazti nazionala da, hauteskunde prozesu luze baten ondorioz. Bigarren bueltarako aurkezten ziren 10 hegaztien artean botoen %35 jaso zuen argioilarrak.

http://www.tsgcs.co.uk/elsom/SP06-H01-05-06.JPG

Guztiarekin ere, urrunegiko argiak dira hauek guztiak, ezinbestela atzera etxera bidean jarri behar gaituztenak. Internetetik korritzen duen eta jatorria ezagutzen ez dugun testutxu batean irakurri dugun berri batek diosku “Alpeen iparrean, Erdi Aroan argioilarra errotua zela, artaldeekin batera”. *Ardi-oilarra izan liteke, bada, gure basoilarra? Hau ere, beste datu lagungarririk ezean, urruneko eta indar gutxiko hipotesia begitantzen zaigu.

Martinoilar izena hartu zuen Bonapartek Atharratzen eta martioilar Behe Nafarroan eta Jundane martine-oilar Zuberoan Desfayesek, Labayruk eta Aldazek jaso marcho-oilar formari gainerakoak. Nafarroan, Gares eta Oltzan gallito edo gallita de San Martín bildu zuen Bonapartek, Elkano eta Goñin basollo eta basollar jaso zituen bitartean. Kasu honetan ere, nekez atera liteke argi- marti elementutik.

Etxean, Galdakaon, Padrolatik Santamarinarantza, badago bertakoek Arbisili deitzen dioten landa bat, herri basoa izandakoa. Arbizelai zela pentsatu izan dugu denbora luzez, harik eta 1799ko dokumentu batean Arginzelai ikusi dugun arte. Toponimoaren etimologia 1852ko beste dokumentu batek berretzen digu, bertan herriko harrobia zegoela gaztigatzen baitigu. Harginaren zelaia da Galdakaoko Arbisili, zalantzarik gabe. *Hargin oilarra izan liteke, bide edo gisa bertsutik, gure argioilarra?

Baiezkoa pentsatzeko arrazoiak bat baino gehiago dira. Batetik, moko luzea du, askotan kokarren bila ari dela lurraren kontra astintzen duena. Harginek erabiltzen duten pikotx bati esaten zioten upupa erromatarrek eta abubilla espainolek, argioilarraren mokoarekin daukan antzarengatik. “quasi patriciis pueris aut monerulae, aut anites aut coturnices dantur, quicum lusitent, itidem mi haec advenienti upupa” dio Captivi komediako Tindarok esklabo kautiboak kexuz, beste umeei jolasteko jarritako belatxinga, ahate eta pospolinen ordez berari lan egiteko “upupa” eman diotelako. Hitzaren zentzu bikoitzarekin jolasten du Plautok, komedietan ohi zen bezala.

Argioilarrak astinketa biziz mugitzen duen moko pikotx hori sinbolo falikoa ere bada, horrela da Valentziarren palput-a, esaterako, wikipedian irakur dezakegunez. Moko hori, mihingainaz eta hegorik luzeenaz eskuin izterrean loturik berealdiko indar sexuala ematen omen zion gizonari, Al-Durayhim-ek Mila formulen kodizean idatzi zuenaren arabera.

Bestaldetik, argioilarrak leku bitxietan egiten du habia, urtero leku ezberdin batean egin gainera. Zaldi baten kaskezurrean, usteltzen ari zen pertsona baten bularrean, hilobien inguruetan, zuhaitz eta hormazuloetan, baita sarritan harri piloetan ere. Extremaduran cuco de majano izen interesgarria ematen diote argioilarrari, Sociedad Albacetense de Ornitologíako Domingo Blasco Siderak idatzi duenez. Cuco sineskera zahar baten erruz kukuarekin nahasten delako batetik, eta majano ‘harri piloa, armora’ esanahia duelako hitz honek. Hemendik ere etor lekioke harginaren kalifikazioa, mokoa harginaren pikotxa­rekin identifikatzea erraztu bide zezakeena.

Argioilarra harginez jantzi zaigun honetan, ezin gomutara ekarri gabe utzi israeldarren legenda bat. Salomon erregeak Tenplu Santua eraiki nahi zuen baina debekatua zioten harri bloke handiak ebakitzeko altzairuzko tresnarik erabiltzea. Salomonek Ashmedai (Asmodeus) demonioa aurkitu zuelarik, honek esan zion shamir harrak bestek ezin zezakeela harria ebaki eta argioilarrak bestek ezin zezakeela shamir harra eraman. Salomonek argioilarraren kargu utzi zuen shamir harra eta horrela altxatu zen Tenplua. Shamir harra ebakitzeko lanabesen diamantezko erpina izango litzateke inondik inora. Horiek horrela, mendi-zizelkaria edo mendiaren arotza, jatorriz nagar tura Onkeloseko Targumean. Arameo hizkuntzara aldaturiko Israeldarren Tora biblia hebreoa da Targum, eta Onkelosekoa da itzulpen horietatik nagusiena edo ofiziala. Aurrekoaren elezaharraren beste bertsio batek kontatzen du argioilarrak berak ebakitzen duela harria mokoaz eta mokoa hausten bazaio gandurraz baliatzen dela zeregin horretan jarraitzeko.

Kontuak kontu, judutarren harginik famatuena zen gure txoria, euskarazko izenean bere titulua harro erakusten duena.

ENARA & ELAIA

Udaberriko bisitari honek, Donostialdeko bragaro eta Lapurdiko zagaro forma misteriotsuak alde batera utzita, izen nagusi bi ditu euskaraz: enara eta elae. Mitxelena forma izen komunaren eta bizkaierazkoaren arteko antzekotasunaz ohartu zen eta *eNala, *eLana etimologia bikoitza proposatu zuen bata eta bestea azaltzeko. Horrela paralelismoa perfektoa zen, metatesi bitxi baina euskaraz ez ezinezko batek azal zezakeen gainerakoa.

Maiuskulaz adierazitako -N- eta -L- kontsonanteak bortitzak (fortis) bide ziren, hau da, -n- eta -l- leunak (lenis) direlakoak ez bezala, bokalartean euskara modernoan -ø- eta -r- hurrenez hurren bihurtzen ez direnak. Enara eta elae jatorri beretik eratorriak izateko postulatu beharreko metatesian, bada, kontsonante sudurkaria eta albokariak ezezik, ezaugarri artikulatorio bat ere lekua trukatzekoa da. Hau da, ez dugu *eNala - *elaNa (edo *eLana - *enaLa) parea, artikulazioa bortitzak bigarren silabako berezko egonguneari eutsiko bailioke. Kontu tekniko eta zail xamarra da hau, baina garrantzi handikoa, berebiziko erronka.

Mitxelenak ez zuen, hala ere, Eibar inguruko ernara forma ezagutu edo modernotzat hartuta berariaz baztertu zuen. Ez dago dudarik zuzen jokatu zuela maisu gipuzkoarrak, ernara hori oso forma lokala baitirudi, lehenengo begi ukaldi batez behintzat. Izan ere, forma modernoak zaharretatik bereiztea da linguistika historikoan diharduenaren lehendabiziko ataza, hautsa lastotik bereiztea, alegia. Kontua da, eta ez nolanahikoa, gure eskualdean eta Aramaioraino behintzat, elae ez dela elae erlae baizik. Datu honek bertan behera uzten du ernara aldakiaren lokalismoa eta area zabal xamar bat definitzen du erna-, erla- formetarako, hasierako ustezko lokalismoa balizko arkaismoa bihur dezakeena.

Dardarkari intrusoa kontsonante bortitzaren ondoriozkotzat hartzeko tentazioa izan genezake, baina irtenbide hori, nik dakidala, ezezaguna da eta azken finean obscurum per obscuribus azaldu nahi izatea. Beste tentabide bat erne edo holako beste hitzen baten kutsadura postulatzea izan liteke, baina oso ahula izateaz gainera, horekin batera erle bat edo postulatuko beharko litzateke gure eskualdeko formarako, are bideragaitzagoa suertatzen delarik aukera hori.

Zein da, bada, forma “erronkari” horren esplikazioa edo jatorria. Forma bera baino are erronkariagoa eta probokatzaileagoa izan daitekeen hipotesi bat luzatzen ausartuko gara. Ingelesez swallow da gure enara, eta svala hizkuntza eskandinaboetan. Svala-tik (are gehiago esbala entzuten badugu) *ernala-ra ez dago bide oso luzea, malkartsua dela onartu behar dugun arren. *Ernala honen jatorrian *esnala egon liteke, arnasa hitzarenean asnasa (< hats-nasa) dagoen bezala. Kontua da arnasa hitzean, eta ez *ernala hipotetikoan, disibilazioaren eragile garbia dagoela, hau da hitz berean bi ziztukari batera saihesteko joera. Ez dugu uste, hala ere, hau eragozpen gaindiezina denik. Izan ere, badira s /n alternantzia hori erakusten duten bestelako adibideak. Erne eta esne hitzak, adibidez, erro berekoak direla ematen du, esna egon / erne egon bikotean erraz antzeman daitekeen bezala.

Zailtasun hori gaindituta, *esnala eta *esbala edo *eswala (< svala) lotzeak ez dirudi hain probokatzailea, oraindik orain zer esplikatua badago ere, baina baita euskarazko -sn- eta indouropeoko -sw- talde egongaitzetan zer arakatua ere.